کلماتی که حضرت آدم(ع) از خداوند آموخت

سؤال

مراد از کلمات در آیه ۳۷ سوره بقره چیست؟

آیه ۳۷ سوره بقره این موضوع را بیان می‌کند که حضرت آدم(ع) پس از اطلاع از گناه خود، کلماتی را از خداوند آموخت و خداوند هم توبه او را پذیرفت. اینکه این کلمات چیست بین مفسران اختلاف است:

اعتراف حضرت آدم(ع) بر گناه خویشتن و توبه کردن؛ نام‌های یاد داده شده توسط خدا به حضرت آدم در پاسخ به اعتراض فرشتگان؛ نام پنج تن(ع)؛ جملات تسبیح و حمد الهی.

مجموعه روایاتی که در تفسیر کلمات آمده است، با هم قابل جمع هستند و می‌توان گفت خدا همه این‌ها را به حضرت آدم یاد داده است تا با توجهی خاص روی به درگاه خدا آورد.

متن آیه

﴿ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

آدم از پروردگارش كلمه‌اى چند فرا گرفت. پس خدا توبه او را بپذيرفت، زيرا توبه‌پذير و مهربان است.

بقره:۳۷

﴾

تفسیر آیه

ماجرای وسوسه ابلیس، به حضرت آدم(ع) و دستور خروج آدم از بهشت در آیات ۳۶–۳۴ سوره بقره و آیات ۲۳-۲۰ سوره اعراف ذکر شده است، حضرت آدم(ع) وقتی متوجه شد به خود ستم کرده است و بر اثر فریب شیطان از محیط آرام و پرنعمت بهشت رانده شده و در محیط رنج‌آور زمین قرار خواهد گرفت، به فکر توبه و جبران خطای خویش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار خود شد، لطف خداوند هم او را یاری کرد و از جانب خدای خود کلماتی را دریافت نمود که مؤثر بود و با آن توبه کرد.

معنای کلمات

میان مفسران در این‌که «کلمات» و سخنانی را که خدا برای توبه به آدم تعلیم داد گفتگو است.

1. اعتراف حضرت آدم و حوا بر گناه خویشتن و توبه کردن: منظور از کلمات همان جملات آدم و حوا در سوره اعراف آیه ۲۳ می‌باشد که گفتند: ﴿قَالا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ؛ گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کردیم، اگر تو ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی از زیان‌کاران خواهیم بود.﴾(اعراف:۲۳)
2. نام‌های یاد داده شده توسط خدا به حضرت آدم در پاسخ به اعتراض فرشتگان: برخی این کلمات را همان «اسماء» می‌دانند که در آیه ۳۱ همین سوره آمده است: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ؛ و خدا نام‌ها را به آدم آموخت.﴾ علامه طباطبایی با رد احتمال اول، این قول را تقویت کرده است که حضرت آدم نام‌هایی را یاد گرفته بود که اعتراض ملائکه برطرف شد و بعد از سرپیچی از دستور الهی، با همان‌ها توبه کرد.
3. نام پنج تن(ع): خداوند نام پنج تن را به حضرت آدم یاد داد و حضرت آدم با توسل به رسول خدا(ص)، امیرمومنان، فاطمه زهرا، حسن و حسین(ع)، روی به درگاه خدا آورد و توبه کرد.
4. جملات تسبیح و حمد الهی: در برخی روایات آمده است که خداوند جملاتی را به حضرت آدم داد که حضرت آدم بعد از تسبیح و حمد الهی، اعتراف به خطا و توبه پذیری خدا، به درگاه خدای روی آورد و توبه کرد.

مجموعه روایاتی که در تفسیر کلمات آمده است، با هم قابل جمع هستند و می‌توان گفت خدا همه این‌ها را به حضرت آدم یاد داده است.